Platina/palladiumdruk (platinotypie)
De uitvinding van de platinadruk dateert van 1873. Vanaf 1880 waren platinapapieren voor bruine platinadruk commercieel te koop en vanaf 1892 voor zwarte platinadruk. [1]
Tegen het einde van de jaren 1880 komt de platinadruk op bij tentoonstellingen en fotowedstrijden, getuige verschillende krantenartikels (Bv. Zeyen in La Meuse van 15-11-1888).
In de periode 1900-1914 maakten heel wat fotografen portretten in platinadruk. Sommigen maakten vermoedelijk alleen vergrotingen met platinadruk, net zoals ze dat deden met kooldruk.
Er waren verschillende fabrikanten van platinapapieren, vooral in Engeland, Duitsland en de Verenigde Staten, maar ook het Belgische Gevaert maakte ze vanaf ca. 1910 tot in de jaren ’20. [4] Het Gevaert Paper Project zal daar wellicht meer duidelijkheid over verschaffen.
Vanaf de Eerste Wereldoorlog werd platina te duur voor de commerciële portretfotograaf. Het werd dan enkel nog gebruikt voor artistieke prints. In 1937 stopte de laatste producent van platinapapieren. Daarna moest je zelf platinapapier maken als je het wou gebruiken, en dat gebeurt nog steeds door kunstenaars en liefhebbers van oude afdrukprocedés. [1]
Kenmerken
Platinadrukken zijn bruin of warm zwart van kleur, met een heel mooie toonweergave en laag contrast. Ze zijn volledig mat.
Het is een druk rechtstreeks op papier, het fotografische beeld bevindt zich in de papiervezels, er is geen beeldlaag bovenop het papier. Dat zie je goed onder 30x vergroting.
Het is een kwalitatief permanent procedé, de afdrukken veranderen niet door veroudering, er kunnen soms wel vlekken ontstaan in het papier.
Varianten
Toen platina te duur werd, kwam er vanaf 1917 palladium-papier op de markt. Dat werkt hetzelfde, maar was iets goedkoper. Palladiumdruk is iets contrastrijker en wat warmer van kleur dan platinadruk. [1] Er zijn ook mengvormen platina/palladium, het onderscheid is eigenlijk niet op zicht te maken. Je zou altijd van platina/palladiumdruk moeten spreken (zoals in het Project Fotografie (Collectiekennis 2.0) van SBMK is vastgelegd: platina/palladium). Voor het gemak houden we het op deze pagina bij platinadruk of platinotypie.
Talloze imitaties
Veel fotografen maakten foto’s die op platinotypieën leken, maar goedkoper waren.
De meest voorkomende en ook de meest geslaagde imitatie is de “matte DCZDaglichtCollodiumZilverdruk Fotopapier met een barietlaag, w... goud- en platinagetoned“. Dat was duurder dan een gewone DCZDaglichtCollodiumZilverdruk Fotopapier met een barietlaag, w... en is gebruikt vanaf ca. 1895 tot de Eerste Wereldoorlog.
Een matte OGZOntwikkel Gelatine Zilverdruk Dit is de alomgekende zwart-wi... (de gekende zwart-witfoto) kan ook goed gelijkend zijn, er waren zelfs matte OGZOntwikkel Gelatine Zilverdruk Dit is de alomgekende zwart-wi... papieren op de markt met de naam Platino Bromide of Platinobrom.
Ferdinand Krameyer uit Oostende adverteerde expliciet met “agrandissements au platino-bromure” (in Le Carillon 3-11-1901 p.4 [MD]).
Tietz (Antwerp Gallery) adverteerde in Gazet van Antwerpen (6-6-1901 p.6) met de optie “op platina-papier”. Dat was waarschijnlijk een imitatie.
Het grote verschil met een echte platinotypie is dat je bij de DCZ- en OGZ-imitaties geen, of slechts vaag, papiervezels ziet onder vergroting. Het beeld zit bij imitaties niet in de papiervezel, maar erbovenop in een aparte laag.
Gevaert maakte tussen 1899 en 1930 imitatie platinapapieren met namen als Broomzilver-Mat (matte OGZOntwikkel Gelatine Zilverdruk Dit is de alomgekende zwart-wi...), Calcium-Platino-Mat, Platino-Mat (beiden matte DCZDaglichtCollodiumZilverdruk Fotopapier met een barietlaag, w... goud en platina getoned). [4]
Het is maar de vraag in hoeverre we advertenties mogen geloven als ze over “au platine” spreken. Daarom probeer ik zo veel mogelijk echte platinadrukken te zoeken van de fotografen in de lijst.
Fotografen
Naar verluid de eerste om platinotypieën te maken in België was Léonard Zeyen in Luik in 1883. [2][3]
Heel wat amateurs en kunstenaars maakten platinotypieën rond 1900 en nog lang erna, zelfs tot nu. Het procedé was populair bij picturalisten.
Verschillende portretfotografen maakten, naast de gangbare procedés van de periode 1895-1920 (DCZDaglichtCollodiumZilverdruk Fotopapier met een barietlaag, w..., DGZDaglichtGelatineZilverdruk Fotopapier met een barietlaag, wa... en OGZOntwikkel Gelatine Zilverdruk Dit is de alomgekende zwart-wi...), studiofoto’s met het platinotypie procedé. Of ze vermeldden iets met “platina” in hun publiciteit, wat niet per se wil zeggen dat ze ook platinotypieën maakten.
Ook sommige professionele reis/landschapsfotografen maakten platinadrukken, zoals de Engelsman G.R. Ballance (zie Geoffrey Roland Ballance (1874-1934) – platinadrukken).
De lijst
Deze lijst van Belgische fotografen die platinadrukken maakten is een lijst in opbouw, begonnen vanuit de databank van het FOMU. Veel dank aan M. Demaeght (FOMU Antwerpen) voor zijn opzoekingen die hier ook in verwerkt zijn. De krantenartikels zijn voor het grootste deel te vinden in BelgicaPress van de Koninklijke Bibliotheek van België.
Ik vermeld meestal alleen de adressen die relevant zijn voor platinadrukken. Voor de meest actuele vestigingsgegevens van de fotografen kijk je best in de databank van het FOMU.
Ik probeer van al deze fotografen platinadrukken en/of imitaties te vinden. Als er nog geen gevonden zijn is het bij sommigen niet zeker of ze er wel maakten.
Het Franse “sur platine” word soms verkeerd vertaald als “in platina”. Sabbe uit Mechelen vermeldde photographie sur porcelaine, platine, etc. en Warnotte uit Brussel vermeldde portraits sur papier, sur verre et sur platine. Volgens mij staat dat hier niet in de betekenis van platina, maar in de betekenis van (druk)plaat. Platine betekent naast platina ook grondplaat, drukplaat. Van die fotografen heb ik alleszins nog geen platinadrukken gezien.
De foto’s zijn voornamelijk uit mijn collectie, ik heb ze gedetermineerd (hoe kom ik aan die expertise?). Het is zo goed als onmogelijk om een platinotypie te determineren op een scan, of het zou een heel hoge resolutie scan moeten zijn. Je moet ze “in het echt” kunnen zien met een zakmicroscoop.
De roodomrande reeksen foto’s zijn geen platinotypieën maar imitaties.
Beauprez – Van Thournout, Charles
Rue d’Ypres 16 (1911-…), Poperinghe
Advertentie in De Poperinghenaar 26-03-1911 p.7: portretten op platine. [MD]
Berger, Jean. Verviers, Luik.
Rue David 56-58 (1887-1889), Verviers
Rue du Calvaire 128 (1890), Liège
Rue du Pot-d’Or, 47-49;07-11 (1893-1911), Liège
Mogelijk alleen vergrotingen in platinotypie. Artikels in La Meuse 29-12-1894 p.2, 5-4-1901 p.2. [MD]
Boute Eugène
Rue du Soleil 6 (1896-1907), Gent
Rue du Trone 74 (?-?), Brussel
Rue Royale 134 (1904-1914), Brussel
Rue de l’Ecuyer 35 (1907-1911), Brussel
Avenue Louise 41 (1913-1914), Brussel
Hieronder een bruine platinadruk van “Mathilde De Jaer”, gemaakt op de Avenue Louise in Brussel. Het “spookbeeld” op het beschermvel is typisch voor fotoafdrukken waarin platina verwerkt zit. Ik bespreek de foto nog in detail in een ander artikel.
Hij maakte ook in Gent al platinadrukken:
Boute maakte na 1904 zelfs nog albuminedrukken in luxe uitgave, zie hieronder. Ook hier zie je papiervezels, maar het beeld is verbleekt, waardoor typische albuminedrukretouches zichtbaar worden (de donkere vlekjes). Het beeld zit niet in de papiervezels, maar in een dun laagje bovenop de vezels.
Buyle Gustaaf
Kerkstraat 5 (1898-1900), Aalst. Advertentie in De Dendergalm 15-04-1900 p.3: charbon, plantine, bromure photographie. [MD]
Coessens (- De Mulder) Fr. Zottegem.
Markt, “Huis St Joseph” (1896-1906) Zottegem.
Op achterzijde CDV: “portretten ‘au charbon’ ‘au platine’ “. [MD]
Colbert, Jean Jacques Laurent
Rue Royale, 58/72/70 (1890-1901), Tournai
(±1900-1905) Ronse
Vergrotingen in platinotypie. Advertentie Le Courrier de l’Escaut 12-4-1900 p.5. [MD]
Daams, Adèle. Brussel.
Chaussée de Louvain, 71 (1895 – >1914), Bruxelles – Saint-Josse. Op achterzijde CDV: “Photographie au charbon et au platine“. [MD]
Delvaux, Jules. Luik.
Rue du Pont-d’Ile 13 (1899 – 1905), Liège
Boulevard de la Sauvenière 141 (1904 – 1908), Liège
Schoonbroer van Léon Gillard (zie verder).
De Wilde, Charles. Gent.
Montagne des Infidèles 96 (1903), Gand
Rue de Bruges 87/91 (1904- >1920), Gand
[SC]
D’Hoy, Constant. Gent.
Rue Courte du Jour 27/25/21 (1892-1913), Gand
[SC]
Drains Albert-Edouard (“Alexandre”). Brussel.
In opvolging van zijn vaders studio, ook “Alexandre” genoemd.
Place du Musée 14 (1897 – 1910), Bruxelles
Montagne de la Cour 79 (1904 – 1908), Bruxelles
Rue Coudenberg 56/70 (1909 – 1914), Bruxelles
Duhameeuw (- Pacco), Louis. Ieper.
Mogelijk alleen vergrotingen in platinotypie.
Fabronius, Edouard. Brussel.
Rue Neuve 5/9/11 (1882 – 1908), Bruxelles
Avenue Brugmann 73 (1901), Bruxelles-Saint-Gilles
Boulevard du Jardin Botanique 19 (1901), Bruxelles
Rue Royale Sainte-Marie 283/285 (1902 – 1908), Bruxelles-Schaerbeek
Avenue Louise 41 (1910 – 1912), Bruxelles
Fabronius exposeerde platinotypie-portretten op de Wereldtentoonstelling van 1894 in Antwerpen (Journal de Bruxelles 4-7-1894 p1). [MD]
Franck, St. Brugge.
°18-10-1885, Brugge, als Etienne Louis Mathilde, zoon van Jules Franck (ook fotograaf). Gehuwd in Kortrijk in 1911, was toen bouwmeester. Woonde zeker tot 1912 in Kortrijk als bouwmeester (volgens krantenadvertenties). Woonde in 1920 zeker in Aalst (geboorte zoon), als fotograaf. [MD]
Meer gedetailleerde vestigingsgegevens uit de Aalsterse krantendatabank (zoek op “St Franck” en op “S Franck”).
Gekend als “St. Franck” en “S. Franck” [in de burgerlijke stand als Stefaan/Steven. Dat is het Nederlandse equivalent van Etienne]
Laanstraat 56 (>1912), Brugge
Gentsestraat 17 (oktober 1919 – <1927), Aalst
Gentsestraat 7 (<1927 – <1929), Aalst
Gentsesteenweg 141/3 (<1929 – 5 april 1930), Aalst
Nieuwstraat 32 (6 april 1930 – >1941), Aalst
Franck, Jules. Brugge.
Vader van St. Franck.
Advertentie in Journal de Bruges 15-08-1896 p.2: L’artiste est un expert en platinotypie. [MD]
Géruzet Frères. Brussel.
Rue de l’Ecuyer 27bis / 29 (1868 – 1890), Bruxelles
Rue de l’Ecuyer 35 (1891 – 1912), Bruxelles
28 octobre 1903″
Ghémar Frères
Rue de l’Ecuyer 27 (1859-1890), Brussel
Rue de l’Ecuyer 31 (1891-1894), Brussel
Op de Nationale Tentoonstelling van 1880 in Brussel toonden ze une épreuve au sel de platine. (Bron: Bulletin Belge de Photographie, Augustus-September 1880). [MD]
Vooralsnog zijn er geen commerciële portretten in platinadruk bekend, ze stopten voor dat populair werd.
Gillard(-Delvaux), Léon. Luik.
Rue Jean-d’Outre-Meuse 79 (1895), Liège
Rue du Pont-d’Ile 13 (1899 – 1924), Liège
Schoonbroer van Jules Delvaux (zie hoger).
Artikel in La Meuse 14-11-1901 p.6: ils affectionnent tout particulièrement l’emploi du papier au platine absolument inaltérable.
Advertentie in La Meuse 21-8-1905 p.3: Spécialité: platinotypie.
Gliot, Emile. Tournai, Antwerpen
Alleen vergrotingen in platinadruk. Advertentie in Le Courrier de l’Escaut 14-7-1900 p.2: Agrandissements au charbon, au platine et au bromure d’argent. [MD]
Goossens, Hubert. Luik.
Rue Saint-Hubert 19 (1896), Liège
Rue Louvrex 6/4 (1897 – 1925), Liège
Mogelijk alleen vergrotingen in platinotypie.
Hotz, Gustave. Brussel.
Mogelijk alleen vergrotingen in platinotypie.
Huisman, Léon. Luik
Vergrotingen in platinotypie. Advertentie in La Meuse 06-08-1904 p.4. [MD]
Jacobs-De Rudder Jacques, Gent.
Op sommige CDV staat “Grande spécialité d’Agrandissements et Platine“. [MD]
Mogelijk alleen vergrotingen, als hij al platinadrukken maakte.
Janssens Gérard, Luik.
Mogelijk alleen vergrotingen in platinotypie. Advertentie in La Meuse 11-11-1909 p.6.
Koekkoek Pierre, Antwerpen, Mechelen, Leuven.
Rue Francken 5 (1899 – 1903), Anvers
Rue des Nonnes 14 (1901 – 1905), Malines
Marché aux Poissons 21 (1902 – 1908), Louvain
Rue Sainte-Catherine 48 (1905 – >1914), Malines
Advertentie “Luxeportretten platinotypie” Gazet van Mechelen 5-2-1903 p.11. [MD]
Lahmer Albert. Gent, Antwerpen.
Rue de Flandre 24 (1903 – 1909), Gand
Rue Leys 14 (1905 – 1909), Anvers
Advertentie in La Métropole 30-4-1905 p.4. [MD]
Lenaerts, Jean Joseph. Schaarbeek.
Chaussée de Haecht 391/301 (1898-1901), Schaerbeek
Chaussée de Gand 391 (1898-1900), Molenbeek
Rue des Ailes 26 (1901-1912), Schaerbeek
Chaussée de Haecht, 201/349-351 (1911-1914), Schaerbeek
Op achterzijde CDV: Agrandissements, Reproductions, Platine. [MDC]
Luyckx, Théodore. Marchienne-au-Pont.
Mogelijk alleen vergrotingen in platinotypie. In Gazette de Charleroi 23-4-1898 p.4: Spécialité de grands portraits au crayon (à la main) au charbon et au platine, les 3 seuls procédés inaltérables. [MD]
Melchers Robert. Charleroi.
Place Verte 20 (1880-1887), Rue Montigny 6 (1888-1906), Charleroi
Artikel in Gazette de Charleroi 22-10-1901, p.2: Photographie au platine du peintre M. Adler. [MD]
Midy, Madame Ernest. Mol.
Advertentie in Gazet van Moll 3-6-1905 voor “platineportretten”. Dat kunnen evengoed imitaties geweest zijn. [MD]
Moreels, F. Brussel.
Mogelijk alleen vergrotingen in platinotypie.
Marissiaux, Gustave. Luik.
Rue des Carmes 10 (1899 – 1921), Liège
Demonstratie platinadruk voor de ABP (La Meuse 7-3-1901 p.1).
Reproductie van kunstwerken (La Meuse 19-02-1910 p3).
Melchers, Robert. Charleroi.
Maakte in 1901 een platinotypieportret van de Parijse schilder Adler (waarschijnlijk Jules Adler, 1865-1952; Gazette de Charleroi 22-10-1901 p2). [MD]
Meyers & Hautvast
Place Saint-Paul 6 (1889-1893), Luik. [MD]
Misonne Léonard. Gilly.
Amateurfotograaf, belangrijk Belgisch picturalist. Hij maakte naast zijn artistieke werk ook portretten van zijn familie, o.a. in platinotypie.
Dit portret op het bidprentje van zijn broer Edouard Misonne, heb ik in twee versies. Beide zijn platinotypieën, eentje op ruw papier en eentje op glad papier.
Bidprentjes met platinotypie-portretten zijn heel zeldzaam omdat het een duur procedé was, zeker om in grotere oplage te laten maken. Dit is het eerste dat ik zie. Waarschijnlijk vindt je ze daarom eerder in de families van fotografen, net zoals bidprentjes in kooldruk (waarvan ik er ook nog maar één zag, van de vrouw van fotograaf Van den Bemden).
De nakomelingen van Misonne bezitten een – incomplete – collectie negatieven, bewaard in het Musée de la Photographie in Charleroi. Samen met hen konden we een negatief identificeren van Edouard dat duidelijk in dezelfde sessie genomen werd als dit bidprentje.
Dit is dus wel degelijk een foto door Leonard Misonne.
Ortmans, Clement. Verviers.
Pont des Récollets 124 (1897 – 1899), Verviers
Place Verte 2 (1900), Verviers
Rue de l’Harmonie 28/30 (1900 – 1920), Verviers
Rue des Boulangers 42 (1906 – 1914), Blankenberghe
Place de Meir 97/111 (1908 – 1920), Anvers
Wenduine (1911 – 1913)
Mogelijk alleen vergrotingen in platinotypie.
Piron, François. Antwerpen.
Place de Meir 81 (1883 – 1893), Anvers
Rue Léopold 55 (1892 – 1902), Anvers
Rue Saint-Gommaire 41 (1898 – 1902), Anvers
Marché Saint-Jacques 75 (1899 – 1900), Anvers
Advertentie in Het Kempenland (editie Herentals) 29-10-1892 p.3.
Quintard, E. Brussel.
Mogelijk alleen vergrotingen in platinotypie.
Pierre Charles
Chaussée de Turnhout 59 (1901-1913), Antwerpen
Op achterzijde CDV Portraits au charbon et platine
Roman (- Clits), Jean. Wetteren
Rue de l’Eglise (1896-1897), Wetteren
Advertentie in Le Patriote 03-04-1897 p.5. A vendre d’occasion bel appareil solaire pour agrandissements photographique au charbon, platina, celloïdine, etc. [MD]
Hij had dus een zonnevergroter, maar gebruikte hij hem ook voor de vermelde procedés?
Ruys – Morel August. Kortrijk.
Rue Notre-Dame 31/25 (1890 – 1908), Courtrai
Rue Leys 2 (1893 – 1895), Anvers
Rue de Dison 18-20 (1895), Verviers
Rue de la Cordonnerie 13 (1896 – 1913), Tournai
Rue des Clairisses 4 (1904 – 1908), Tournai
Rue Saint-Amand 37 (1908 – 1913), Bruges
In de aankondiging van de opening van de studio is alleen nog maar sprake van vergrotingen “au charbon, au platine”, L’echo De Courtrai 16-10-1890 p.3. [MD]
Op achterzijde CDV Spécialité d’agrandissements charbon, platine. [MD]
Advertentie tentoonstelling van uitsluitend portretten in platinadruk in L’echo De Courtrai 26-12-1897 p.2. [MD]
Sacré, Edmond. Gent.
Rue de la Calandre 1 (1892-1921), Gent.
Schoenmaekers, Joseph. Brussel.
Advertentie in Le Soir 30-10-1902 p.7. [MD]
Schueren Henri, Antwerpen.
Op CDV “Veritables platines. Agrandissements inaltérables.“
Mogelijk alleen vergrotingen.
Taudien, Otto. Luik, Dinant, Verviers. Antwerpen.
Van Crewel, Jacob (Jeune)
Advertentie in Het Annoncenblad van Moll 9-1-1904 voor “platina portretten”.
Van Loo-Smet Charles
Rue Longue des Violettes 76 (1885-1887), Rue de Flandre 56 (1888-1890), 74 (1891-1903), Gent
Varlet, Lucien. Verviers, Luik.
Rue de l’Harmonie 19/21/23/23-25 (1890 – 1901), Verviers
Rue de l’Université 10 (1899 – 1904), Liège
Artikels in La Meuse 26-10-1900 p.2. [MD]
Verhassel, Egide. Brussel.
Chaussée de Gand 11/3/4 (1869-1914), Bruxelles – Molenbeek.
Advertentie in Le Soir 5-11-1903 p.5. [MD]
Vitalis Michel, Antwerpen
Rue de l’Offrande 47/10 (1906 – 1920), Anvers
Longue Rue du Vanneau 163/153 (1910 – 1920), Anvers
Advertentie “Specialiteit van Platine portretten” in Gazet van Antwerpen 14-07-1906 p.5. [MD]
Wettstein, Edouard. Verviers.
Rue de la Tranchée 34/36/38 (1893 – 1940), Verviers
Rue de l’Harmonie 64/68-70 (1904 – 1940), Verviers
Wurth, Ernest. Luik.
Rue Louvrex 66 (1890 – 1914), Liège
Artikel in La Meuse 27-1-1894 p.2. [MD]
Zeyen, Léonard Hubert. Luik.
Boulevard de la Sauvenière 137/141 (1882 – 1904), Liège
Maakte al in 1883 platinadrukken, mogelijk als eerste in België. [2][3]
Artikel in La Meuse 15-11-1888 p.2: Zeyen opère à la platinotypie. [MD]
Literatuur
[1] Dijk, van, J. (2011). Handboek Herkennen Fotografische en Fotomechanische Procedés. Primavera Pers, Leiden.
[2] Bulletin de l’association Belge de photographie. 1883, pp 539-540.
[3] Mélon M.-E., La photographie à Liège au XIXe siècle. Une modernité ambivalente. In Duchesne J.-P. (éd.), Vers la modernité. Le XIXe siècle au Pays de Liège, Liège, Musée de l’Art Wallon et Université de Liège, 2001, pp. 147-163.
[4] McCabe C. (2017). Platinum and Palladium Photographs: Technical History, Connoisseurship and Preservation. American Institute for Conservation, Washington.
Bronnen
[MD] : Aangebracht door M. Demaeght van FOMU Antwerpen, met veel dank.
[MDC]: Collectie Marc De Clercq
[SC] : Aangebracht door S. Calle van Archief Gent, met veel dank.