De kooldruk – een lijst van Belgische fotografen

Kooldruk

Met Photographie inaltérable au charbon,  Photographie inaltérable, Photographie au charbon, Impression inaltérable au charbon, Procédé inaltérable, Procédé au charbon, Onvergankelijke photographie, Standhoudende portretten, … wordt doorgaans de kooldruk bedoeld.

Met de term inaltérable en varianten, zonder charbon, moet je wel opletten, dat werd ook vaak gebruikt voor andere procedés zoals DCZDaglichtCollodiumZilverdruk Fotopapier met een barietlaag, w... Meer/DGZ. En voor lichtdruk, dat op kooldruk kan lijken als je het niet onder vergroting bekijkt, maar dat over het algemeen enkele voor grote oplages is gebruikt, niet voor reguliere familiefoto’s.

Het kooldruk procedé geeft een afdruk met een mooie rijke zwarte kleur en een brede waaier aan grijswaarden. De basis is gelatine met als pigment koolstof, vandaar het zwart. Andere pigmenten waren ook mogelijk, zo was een warme bruinachtige tint ook erg in trek. Er komt geen zilver aan te pas in tegenstelling tot de meeste andere afdrukprocedés.

De kooldruk is een zogenaamd “edel” afdrukprocedé, wat vooral verwijst naar de goede duurzaamheid en houdbaarheid: het beeld van een kooldruk veroudert niet, het blijft er uit zien zoals toen het pas gemaakt was (enkel de gelatinelaag kan soms barstjes gaan vertonen, of er kan schimmel in gaan groeien).

Dit in tegenstelling tot de albuminedruk die van ca. 1860 tot ca. 1894 algemeen gebruikt werd voor commerciële portret- en familiefoto’s. Van de albuminedruk was al vroeg geweten dat die eigenlijk niet goed bewaarde en al snel ging verbleken en vergelen.

Geschiedenis

Een praktisch uitvoerbare kooldruk werd al in 1864 uitgevonden maar – onder andere door ingewikkelde licentieprocedures – kwam het gebruik niet echt van de grond bij de studiofotografen. Bovendien was het een moeilijk, omslachtig en tijdrovend procedé.

Pas vanaf 1876  – nadat het eerste uitgebreide en toegankelijke boek over kooldruk was uitgebracht[1] – was de kooldruk een kwaliteitsvol, maar duurder, alternatief voor de albuminedruk.

Vanaf 1876 maakten Charles D’Hoy en Désiré Van Monckhoven samen kooldrukpapieren. Van Monckhoven publiceert “Historique du procédé au charbon” in 1875 en “Traité pratique de photographie au charbon” in 1876.
Van Monckhoven maakt vanaf ca. 1882 op industriële schaal kooldrukpapieren in zijn fabriek in Gent. [zie FOMU Directory]

Kooldrukken zijn nooit in heel grote aantallen gemaakt, in vergelijking met de albuminedrukken en daglichtafdrukken uit die periode, maar komen toch regelmatig voor in familiecollecties.

Over het algemeen dateren familiefoto’s in kooldruk van de periode 1875-1890. Vanaf ca. 1890 werden de kooldruk én de albuminedruk in de portretstudio’s al snel vervangen door de nieuwe daglichtpapieren (daglichtcollodiumzilverdruk en daglichtgelatinezilverdruk), die ook goed bewaarden, een hoge kwaliteit hadden en veel gemakkelijker waren om mee te werken.

Wie bood in België als eerste de kooldruk aan in de fotostudio?

Dit is een lopend onderzoek.

1864-1869

François Deron lijkt de eerste te zijn die de kooldruk in België introduceerde. Hij won er later, in 1872, een medaille voor in Wenen. Dat staat in zijn Necrologie in het Bulletin de l’Association Belge de Photographie van 1876-1877.

Van Deron heb ik inderdaad een kooldruk gevonden op CDV uit de periode 1865-1870. Hij lijkt daarmee de eerste te zijn geweest die het procedé commercieel aanbood op carte-de-visites in België.

Dandoy en Hallez zouden ook bij de eersten geweest zijn om kooldrukken te maken in België. Vooralsnog heb ik er geen vroege gezien van hen.

Ik zag een vermoedelijke kooldruk van Damry op het adres Mont-Saint-Martin 25 Luik, waar hij actief was in 1862-1868. Daarmee zou hij ongeveer gelijk met Deron geweest moeten zijn.

1870-1875

De vroegste krantenadvertenties tot nu toe die de kooldruk vermelden dateren van 1872. Ze kondigen het gebruik van kooldruk aan als een nieuw procedé door Géruzet in Brussel [La Meuse 23-06-1872 p.2] en door Damry in Luik [La Meuse 09-12-1872 p.2] [MD].
Op zijn adres van de periode 1866-1873 maakte Joseph Maes al kooldrukken.
In 1873 vinden we Brackelaire in Doornik [Le Courrier de L’Escaut 09-06-1873] [MD].
De volgende is van 1874 en is van Verryck-Fleetwood in Antwerpen [Nieuwsblad van Geel 12-12-1874]. Mogelijk ook Klosterhalven in 1874 [Photographie inaltérable in La Meuse 18-04-1874) [MD].
Daarna, in artikels uit 1875, vinden we Beernaert Frères in Gent [Le Bien Publique 22-06-1875] en Strauss in Luik [La Meuse 01-04-1875]. Ook Zeyen, in Luik, zou al in 1875 kooldrukken gemaakt hebben.

De gebroeders Géruzet waren er dus zeker vroeg bij. Ze stelden kooldrukken tentoon in Wenen in 1873. Ik heb in mijn collectie Géruzet-kooldrukken van de periode 1872-1873. Ze maakten heel veel kooldrukken in de jaren 1880.

1876-1879

Bevierre, Brayer, Byl, Daveluy, D’Hoy, Ghemar, Waldack, Wante en Wettstein maakten voor 1880 al kooldrukken, en waarschijnlijk nog anderen, zoals Dupont.

We kunnen stellen dat de kooldruk vanaf 1875 ruimer commercieel beschikbaar wordt. Hij wordt dan ook al voor afdrukken van vergrote negatieven (vergrotingen) gebruikt.

1880-1890

De echt grote populariteit van de kooldruk situeert zich in de periode 1880-1890. Sommige fotografen waren heel productief wat kooldrukken betreft, je vindt er veel voorbeelden van terug, bijvoorbeeld bij Géruzet en Bevierre.

1891-1914

Zowel albuminedrukken als kooldrukken worden geleidelijk vervangen door de nieuwe daglichtafdrukken (DCZDaglichtCollodiumZilverdruk Fotopapier met een barietlaag, w... Meer en DGZDaglichtGelatineZilverdruk Fotopapier met een barietlaag, wa... Meer). Er zijn wel nog heel wat fotografen die, volgens hun advertenties, vergrotingen aanbieden au charbon.

Zeker in Gent maakten verschillende fotografen nog kooldrukken in de jaren 1890. Ik zag er o.a. van L. De Laetre (op Rue Longue des violettes 20) en E. Sacré (op Rue de la Calandre 1).

Zelfs later kan je er soms nog vinden, zoals Massot in 1911.

Wie foto’s heeft die kooldrukken aantonen bij andere fotografen mag het graag laten weten in een reactie onderaan dit artikel, zo kan ik de lijst verder aanvullen.
Dank aan Stadsarchief Mechelen en M. Demaeght van FOMU Antwerpen voor aanvullingen.
Dank aan iedereen die regeert onderaan dit artikel.

Kooldrukfotografen in België

Overal populair?

Gent was een echte hotspot voor kooldrukken, een groot deel van de fotografen maakte ze in de jaren 1880. Vooral De Laetre, Schaffers en Sacré maakten er heel veel.

In Brussel waren er ook verschillende, vooral topklasse fotografen Géruzet en Ghémar maakten er veel.

In Antwerpen lijkt de belangstelling voor kooldruk heel laag. De betere fotografen zoals Maes, Dupont, Raynaud en Van Den Bemden maakten er wel, maar schijnbaar niet in grote aantallen.

Wat Wallonië betreft was in Luik de belangstelling heel laag. Bevierre en Melchers in Charleroi waren dan weer heel productief.

Amateurs

Er waren ook veel amateurs die kooldrukken maakten, waaronder toch enkele die zich onderscheiden zoals:

De lijst

Hieronder een, ongetwijfeld onvolledige, alfabetische lijst van Belgische professionele fotografen die kooldrukken maakten of minstens au charbon vermeldden op hun cartes-de-visite of in advertenties. De lijst wordt nog voortduren bijgewerkt en aangevuld.

Alleen vestigingsdata in hun kooldrukperiode werden opgenomen, sommige fotografen waren ook vroeger en/of later aan het werk op andere adressen. Kijk altijd de Directory of Belgian Photographers na voor de meest actuele gegevens.

Fotografen die alleen vergrotingen maakten met kooldruk zijn zeker niet allemaal in de lijst opgenomen.

De vestigingsdata komen uit de Directory of Photographers in Belgium[2] en uit Kortrijk voor de camera[3], tenzij anders aangegeven. Voor meer en up-to-date informatie over de fotografen kijk in de databank van het FOMU Antwerpen [2].

De foto’s komen uit mijn eigen collectie (en werden door mij gedetermineerd als kooldruk. Hoe kom ik aan die expertise?) tenzij anders aangegeven.

Aelterman Dominique

Rue Guinard 9 (1896), Gent
Rue de Courtrai 64 (1899-1904), Gent

CDV Collectie MD:

Antony-Permeke, Honoré en Léontine

Rue de Lille 7 (1887-1893), Ieper.
Rue au Beurre 11/37 (1893-1914), Ieper.
Rue d’Ypres (1904-1905), Poperinge.
Rue de l’Hôpital 9 (1909-1913), Poperinge.

Charbon inaltérable op achterzijde cdv [MDC]

Barras Victor

Rue de la Cathédrale 40/79/77 (1873-1897) en Passage Lemonnier 10-12 (1875-1900), Luik

Advertentie in La Meuse 14-6-1877. [MD]

Baum Peter

Rue Saint-Gommaire 2 (1879-1883) Antwerpen.

Op achterzijde CDV: “Photographie au charbon“. [MD]

Beauprez – Van Thournout Charles

Rue d’Ypres 16 (1911-…), Poperinge.

Advertentie in De Poperinghenaar 26-03-1911 p.7. [MD]

Beernaert Frères

Rue de la Vigne 16 (1872-1889), Gent.

Van Beernaert is ook een stereokaart in kooldruk bekend. [MD]

Berger Jean.

Rue du Pot-d’Or, 47-49 (1893-1911), Luik.

Mogelijk alleen vergrotingen in kooldruk. Artikel in La Meuse 5-4-1901 p.2. [MD]

Bevierre Edmond

Rue de la Montagne, 3 (1885 ca – 1890), Charleroi

Zoon van Prosper Bevierre.

Bevierre Olivier

Verschillende adressen (1890-1900), Charleroi. “au charbon inaltérable“: advertentie naar aanleiding van verhuis vanuit de Rue de la Montagne in Gazette van Charleroi 2-6-1891 p.4. [MD]

Zoon van Prosper Bevierre.

Foto via [MDC]:

Bevierre Prosper

Rue de la Montagne 3 (1869-1891), Charleroi

Prosper Bevierre maakte heel veel kooldrukken.

Blampain Gustave

(1895-1906), Chimay

Qua stijl past het karton van onderstaande foto in de jaren 1870, maar Blampain was pas veel later actief. Hij gebruikte dus een heel oude stijl van kaartjes. Mogelijk overgenomen van zijn vader Louis, die wel in de jaren 1870 actief was.

Blanckart Henri

Rue Isabelle 6 (1887-1894), Hasselt

Op achterzijde CDV: Photographie au charbon inaltérable. [MDC]

Borel E. & Van Damme R.

Rue des Champs 10 (1891-1895), Gent.

Op achterzijde CDV: Procédé au charbon. Agrandissements au charbon et au platine. [MD]

Boute-Dooreman Henri

Verschillende adressen (1874-1895), Gent.

Rue de Brabant 23 (1887-1894), Gent.

Op achterzijde CDV: Procédé inaltérable au charbon. [MD]

CDV collectie [MD]:

Brackelaire Théophile

Rue Roc Saint-Nicaise 17 (1868-1887), Tournai.

Vieux Marché aux Vaches, 31/32 (1886-1897) Tournai. Op achterzijde CDV: “photographie inaltérable au charbon“. [MD]

Verschillende CDV kooldrukken gezien op Photographes Tournaisiens du 19e siècle.

Brayer Louis Arthur

Place Malleberg (1873-1882), Brugge

Buyle Ferdinand

Vanaf ±1893-1896 Lokeren, 1895-1914 Sint-Niklaas, 1900-1920 Antwerpen, ook nog in Brussel.

Mogelijk kooldruk gemaakt, geen voorbeeld van gezien.

Buyle Gustaaf

Kerkstraat 5 (1898-1900), Aalst.

Jongere broer van Ferdinand Buyle.

Advertentie in De Dendergalm 15-04-1900 p.3: charbon, plantine, bromure photographie. [MD]

Byl P.J.

Grand Place (1865-ca.1876), Dendermonde

Pierre Jean Byl overleed in 1871, maar de studio wordt zijn vrouw en dochter verdergezet onder dezelfde naam tot ca. 1876.

Byl, Veuve P.J.

Grand Place (ca. 1876-1880), Dendermonde.

De studio wordt verdergezet door dochter Leonie Jacobs-Byl (zie onder die naam).

Coessens (- De Mulder) Fr.

Markt, “Huis St Joseph” (1896-1906) Zottegem.

Op achterzijde CDV: “portretten ‘au charbon’ ‘au platine’ “. [MD]

Cogen Camiel

Rue des Rémouleurs 57 (1890-1892), Gent.

Zie ook Factuur aan Camiel Cogen, fotograaf in Gent, 1892.

Kooldruk via [MDC]:

Colbert Jean Jacques Laurent

Rue Royale, 58/72/70 (1890-1901), Tournai
(±1900-1905) Ronse

Vergrotingen. Advertentie Le Courrier de l’Escaut 12-4-1900 p.5. [MD]

Gebruik op CDV of kabinetkaarten onbevestigd.

Colette Edgard

Rue Royale, 20 (1891 – 1914), Spa

Op CDV: Photographie au charbon etc.

Cornille Richard

(1880-1906), Torhout.

Op CDV: Photographie au charbon

Daams Adèle

Chaussée de Louvain, 71 (1895 – >1914), Bruxelles – Saint-Josse.

Je ziet ook op de achterzijde hieronder: “Photographie au charbon et au platine“.

Damry Walter

Mont-Saint-Martin, 56/25/27 (1857-1873), Liège
Rue du Pont Neuf, 43 (1875-1880), Bruxelles

Maakte zeker in 1872 al kooldrukken volgens een krantenadvertentie, maar ik zag een vermoedelijke kooldruk op het adres Mont-Saint-Martin 25, waar hij actief was in 1862-1868.

Dandoy Armand

Rue de Fer 82 / 78 (1862-1866), Namen
Rue Mathieu, 6 / 8 (1866-1898), Namen

Zou een van de eersten geweest zijn om kooldruk te gebruiken in België.

D’Argent Hilaire

Boulevard du Nord 56/74 (1883-1892), Brussel
Rue du Progrès 10 (1885-1888), Aalst
Rue de Brabant 163 (1891-1914), Schaarbeek

Kabinetkaart collectie [MD]:

Daveluy

Rue de la Chapelle 104 (1865-1878), Oostende.

De Gendt – Everaert Albert

Rue de Bruxelles 35 (1887-1906), Dendermonde

De Geyter-Vernack Octave

Rue de l’Eglise 369 en 383 (1896-1911), Gent.

Achterzijde CDV: Photographie au charbon. [MD]

D’Hoy Charles

Rue Courte du Jour 25 (1864-1890), Gent.

D’Hoy maakte vanaf 1876 kooldrukpapier met Van Monckhoven, hij gebruikte kooldruk zeker al in 1875 (zie Directory). Hieronder een vroege kooldruk door D’Hoy, op ongebariteerd papier, de papiervezels zijn duidelijk zichtbaar.

Kooldrukken gezien van Paul Lippens, gedateerd 1877 met zelfde achterzijde als hieronder.

De Laetre Louis

Ook “De Lattre”, vader van Juliette De Lattre.

Rue Digue de Brabant 15 (1873-1876), Gent [kabinetkaart, vergroting in kooldruk, collectie MD]
Rue de la Cathédrale 7 (1876-1881), Gent
Rue Longue des Violettes 22 (1882-1888), Gent

De Lattre Juliette

Dochter van Louis De Laetre.

Rue Longue des Violettes 20 (1897-1905), Gent

CDV collectie MD:

Delanoeye Constant

Zuidstraat 44 (1866), Veurne
Groote Markt, “Café Français” 66/68 (1866-1871), Veurne
Rue des Soeurs Noires 20 (1876), Veurne
Zuidstraat 20 (1877), Veurne
Rue Neuve 8 (1880-1883), Veurne
Citerneplaats 4 (1884-1890), Veurne
Nieuportstraat 10 (1894-1896), Veurne

Advertentie in De Veurnaar 11-10-1876 p.4: Procédé au charbon. [MD]

Onderstaande vermoedelijke kooldruk heeft geen opdruk of stempel van Delanoeye, maar is zonder twijfel van hem. Ze komt uit een verzameling foto’s uit Veurne (voornamelijk van Delanoeye), de identieke lambrizering is op verschillende gedateerde foto’s van Delanoeye terug te vinden in de periode 1868-1873.

De afgebeelde man is geïdentificeerd in eigentijds handschrift als Leke Fr. geb. te Ramscapelle gestorven den 15 juni 1884 oud 82 jaren 11m 20d. Dat klopt met de overlijdensakte nr. 61 uit Veurne van Vanleke Franciscus Josephus, geboren Ramskapelle 26-06-1801 en overleden Veurne 15-06-1884.

Het karton is 0,5mm dik, zoals standaard in de jaren 1860 (vanaf 1870 gaat het naar 0,7mm). Vanaf 1874 gebruikte Delanoeye kartonnetjes met een rode of blauwe lijn langs de rand. De foto is wellicht te dateren rond 1870-1873. De man op de foto is dan rond de 70 jaar oud.

Deron François (°1819)

Rue de la Madeleine 13 (1857-1876), Brussel.
Rue de la Madeleine 13 ( 1876 – 1880), Brussel. Deron Francois veuve (Mathilde Van Caneghem)

Hij is een zoon van Francois Deron en Jeanne Josette Favre.

Wellicht de eerste om de carte-de-visite te introduceren in België, getuige een advertentie eind 1857, wanneer hij in de Rue de la Madeleine start.

De eerste foto is een heel vroege kooldruk. Meer over deze foto in een apart artikel.

De tweede foto is in de stijl van de jaren 1870. Mogelijk is ze later dan 1876 genomen, zijn weduwe zetten de zaak nog voort tot 1880.

Deron Francois fils (°1850)

Evely Léon & Deron François fils: Rue de la Madeleine 13 (1883 – 1887), Brussel
Deron Francois fils: Rue de la Madeleine 13 (1885 – 1898), Brussel

Dit is Francois Marie Deron (°12-5-1850 Samoëns, Fr.), zoon van Marie Ferdinand Deron (die een zoon is van Francois en Jeanne Josette Favre) en Josephine Cullaz.
Francois Deron (°1819) is zijn oom, niet zijn vader zoals de naam suggereert.

Deron (Deromps) Joseph (°1837)

Rue du Collège 29 (1882 – 1896), Bruxelles – Ixelles

Dit is Joseph Felix (°4-6-1837 Samoëns, Fr.) zoon van Jean Francois (die een zoon is van Francois en Jeanne Josette Favre) en Anne Marie Milleret. Hij veranderde zijn naam naar Deromps in 1896, eigenlijk de naam op zijn doopakte.

Hij werkte lang in de studio van zijn oom. Hij was al in 1874 als fotograaf bekend.

Hij zou volgens de Directory bij de eersten geweest zijn om kooldruk in België toe te passen. Maar was hij dat of was het zijn oom? zie de vroege kooldruk hierboven.

De Saedeler Hector

Chaussée de Haecht 38 (1868-1872), Brussel
Rue des Eperonniers 9 (1872-1876), Brussel
Rue du Marais 38 (1876), Brussel

Advertenties in Bruxelles-Theatre: “Photographies au Charbon pour les Arts et l’Industrie” in 1874 en “Specialité de portraits au charbon” in 1876. [MD]

In Bruxelles-Theatre zijn ook Woodburytypieën (de eerst fotomechanische druktechniek, die eigenlijk een soort van mechanische kooldruk is) opgenomen van De Saedeler en De Saedeler & Nestler opgenomen. [MD]

Despret Auguste

(1881-1896) Brussel, (1887) Ieper, (1870-1896) Nijvel.

De Vos Al.

Petite rue de la Belle-Vue 19, Gent.

CDV via [MDC]:

Dewaz

(ca.1878) Brussel

Twaalf kooldrukken in Album des instruments extra-européens du Musée du Conservatoire royal de musique de Bruxelles. (zie Directory)

Duhameeuw (- Pacco) Louis

(1890 – >1914), Ieper.

Mogelijk alleen vergrotingen in kooldruk. [MD]

Dulluard Athanase

Rue des Tanneurs 35 (1881-1891), Antwerpen

Dupont Joseph

Place de Meir 32 (1860-1874), 27 (1875-1885), Antwerpen

Elebaut Désiré

Chaussée de Ninove 52 (1896-1899), Molenbeek-Brussel

Photographie au charbon op achterzijde CDV. [MD]

Eyen Florent

Rue de Hesbaye 46 (ca.1897), Luik.

Op achterzijde CDV: Agrandissements au charbon. [MDC]

Fabronius Edouard

Rue Neuve 5 of 9 (1882 – 1891), 11 (1891-1908), Brussel

Fortin Achille

Rue de Tournai (1902-1908), Leuze.

Op achterzijde CDV: Agrandissements au charbon

Ganz Julien

Rue de l’Ecuyer 38 (1874-1891), Bruxelles.

Artikel in L’Echo du Parlement 29-09-1877 p.2. [MD]

Gauthier Amédée

Rue de Fer 60/41 (1874-1885), Namen.

Op voorzijde CDV: photographie au charbon

Gérard-Watremez Henri

Verschillende adressen (1873-1890), Ieper.

Procédé inaltérable au charbon op achterzijde CDV. [MD]

Géruzet Frères

Rue de l’Ecuyer 27bis (1866-1890), Brussel. Maakte al in 1872 kooldrukken.

Ghémar Frères

Rue de l’Ecuyer 27 (1859-1890), Brussel

Gilles-Ledoux A.

(1876-1933), Namen.

Twee vermoedelijke kooldrukken op CDV online gezien. Eén was gemarkeerd als reproductie.

CDV collectie MD:

Gliot Emile

Rue du Curé Notre-Dame 12 (1900-1901), Tournai.

Alleen vergrotingen in Kooldruk. Advertentie in Le Courrier de l’Escaut 14-7-1900 p.2: Agrandissements au charbon, au platine et au bromure d’argent. [MD]

Gebruik op CDV of kabinetkaarten onbevestigd.

Gonthier – Van Broekhoven

Boulevard d’Avroy 12/10 (1889-1899), Luik.

Op achterzijde CDV: agrandissements au charbon.

Guérin Eugène

Rue de Louvain 32 (1868-1876), Brussel
Rue Royale 142/180 (1876-1891), Brussel

CDV collectie MD:

Hallez Jules

Rue Grande 62 (1866-1894), Dinant.

Eén van de eersten om kooldruk toe te passen in België.

Kabinetkaart landschapszicht uit collectie MD:

Hannet Philippe

Rue du Curé Notre-Dame 12 (1883-1894), Tournai.

Photographie inaltérable au charbon op achterzijde CDV.

Reproducties en vergrotingen in kooldruk. Advertentie in Le Courrier de l’Escaut 25-02-1884 p.3. [MD]

Mogelijk enkele CDV kooldrukken op Photographes Tournaisiens du 19e siècle.

Harcq Henri

Chaussée d’Ixelles 36 (1873-1878), Brussel – Elsene.
Rue Keyenveld, 73/75 (1878-1885) Brussel – Elsene.

Procédé inaltérable op achterzijde cdv [MDC].

Hermans Jeanne

Place Malleberg 13 (ca. 1892-1925), Brugge

Kooldruk in collectie [MD].

Hermans & Prignot

Hermans & Prignot: Place Malleberg 13 (ca. 1882-ca.1888), Brugge
Mmes Hermans & Prignot: Place Malleberg 13 (ca. 1888-1891), Brugge

Jeanne Hermans en de Weduwe Prignot namen in december 1882 de studio van Arthur Brayer over. Ze gebruikten zijn voorraad kaartjes op, maar zetten er hun stempel op. Ze zetten ook het kooldrukwerk van Brayer verder. Ze maakten heel veel kooldrukken.

Huisman Léon

Vergrotingen in kooldruk. Advertenties in La Meuse 02-05-1896 en 06-08-1904 p.4. [MD]

Huyghe Jules

Rue de Lille (1875-1883), Menen

CDV in collectie MD:

Jacobs(-Carter) Bernard

Rue des Tanneurs 2 (1878-1882), Gent
Rue des Meuniers 191 en 195 (1882-1887), Gent
Rue de la Tour Rouge 6 (1887), Gent
Vieux Marché aux Veaux 10, 18 en 19 (1887-1909), Gent
Klapstraat 12 en 10 (1888-1889), Aalst

Op achterzijde CDV Procédé inaltérable – Photographie au charbon

Jacobs-Byl Leonie

Rue de l’Eglise 11 (1882-1888), Dendermonde
Rue des Soeurs Noires (1888-1902), Dendermonde

Janssens E.-L., weduwe Semay

(1887-…), Aalst[4]

Janssens Gérard

Boulevard d’Avroy 46/222 (1892 – 1914), Liège
Boulevard de la Sauvenière 113 (1909-1925), Liège

Mogelijk alleen vergrotingen in kooldruk. Advertentie in La Meuse 11-11-1909 p.6. [MD]

Jassin Henri

Verschillende adressen (1900-1931), Verviers.

Op achterzijde CDV procedé inaltérable au charbon. [MD]

Janzer Auguste

Rue Neuve 78, (1897-1898) Charleroi.

Vermelding in Gazette de Charleroi 23-04-1898 p.4. [MD]

Klosterhalven Bernard

Rue Chaussée-des-Prés, 50 (1865-1868), 52 (1869-1875), 32 (1875), 40 (1878-1881) Luik.

Adverteert in 1874 met Photographie inaltérable (La Meuse 18-04-1874). [MD]

Krynse Jean H.

Huidevetterstraat 39 en later 28 (1885-1891), Mechelen.

Op CDV procedé inaltérable au charbon (met dank aan Stadsarchief Mechelen)

Lahmer Albert

Rue de Flandre 24 (1903-1909), Gent
Rue Leys 14 (1905-1909), Antwerpen

Advertentie in La Métropole 30-4-1905 p.4. [MD]

Legrand (- Arissé) Isidore

Rue As Poids 45/54 (1882-1885), Tournai.

Advertentie in Le Courrier De L’Escaut 03-04-1883 p.3. [MD]

Gebruik op CDV of kabinetkaarten onbevestigd.

Levaque Edmond

Rue de Limauge 2 (1886-1890) Brussel. Broer van Jérôme.

Levaque Jérôme

Rue Neuve 72 (1878-1888), Brussel

Louckx Polydore

Place du Peuple, 26/27 (1910-1914), Leuven

Was al eerder actief in Leuven, maar een advertentie uit 1914 vermeld procédé au charbon (Bierblatt 5/1914) [MD].

Luyckx Théodore

Rue de Beaussart 1/5 (1894-1902), Monceau-sur-Sambre
Rue de Trazegnies 7 (1898-1901), Marchienne-au-Pont
Place du Sud 14/16 (1900-1902), Charleroi
Rue de la Tombelle 22 (1901-1902), Châtelet
Rue Neuve 28/67 (1902-1903), Brussel
Rue de Nivelles 77/59 (1908), Waver

In Gazette de Charleroi 23-4-1898 p.4: Spécialité de grands portraits au crayon (à la main) au charbon et au platine, les 3 seuls procédés inaltérables. [MD]

Op achterzijde CDV uit Waver: Spécialité de grands portraits au crayon – charbon – et bromure.

Maes Joseph

Rue des Aveugles 1 (Place du Musée) (1866-1873), Antwerpen
Avenue de l’Industrie 24 (1874-1881), Antwerpen
Rempart Sainte-Catherine 23 (1875-1882), Antwerpen
Rue Gramaye 10 (1884-1899), Antwerpen

“Hij leverde onder meer visite- en kabinetkaartportretten, vaak uitgevoerd in kooldruk” [BF]

Een vroege kooldruk van Maes, van de schrijver Jean Rousseau, via [MDC]:

Marrecau Julien

Rue de l’Etoile (1887-1890), Ieper
Rue des Chiens 40 (1891-1896), Ieper

Op achterzijde cdv: Procédé inaltérable au charbon [MDC]

Massot Joseph

Chaussée de Tervueren 29 (1905-1911) en 31 (1911-1913), Brussel-Etterbeek
Chaussée de Vleurgat 45 (1911-1955/60), Brussel-Elsene

Een late (na 1911) kooldruk door Massot:

Meeus-Verbeke Jean-François

Rue de la station 24 (1876-1889), Leuven

Photographie inalterable en procédé au charbon op achterzijde van CDV.

Melchers Robert

Rue de la Montagne 3 (1874-1880), Charleroi.
Place Verte 20 (1880-1887), Charleroi.
Rue Montigny 6 (1888-1906), Charleroi.

Melchers maakte heel veel kooldrukken.

Meyers & Hautvast

Place Saint-Paul 6 (1889-1893), Luik

Michant (-Schmidt) Albert

Rue Richir 5 (1882-1902), Jumet.

CDV in collectie MD:

Michel Fr.

Place du Commerce 12 (ca. 1880-1884), Gent

Morren Emile

Rue de Namur 18/20 (1893-1914), Leuven. Photographie inalterable au charbon op achterzijde van CDV, voorlopig geen echt voorbeeld van gezien. [MD]

Morren Prosper

Rue de Namur 73 (1874-1880) en 20 (1880-1894), Leuven.

Procédé au charbon – Photographies inalterables op achterzijde van CDV.

Advertentie in Nieuws- en Advertentieblad van Herenthals 17-11-1883 p.2: Alle mijne voortbrengselen zijn op kooldruk uitgevoerd en zijn dus altijddurend. [MD]

Rue Sainte-Catherine, 54 (1890 – 1893) Mechelen. Briefhoofd uit 1892 vermeld Photographie inalterable. [met dank aan Stadsarchief Mechelen]

Foto via [MDC]: Onder vergroting zijn maar weinig pigmentvlekjes zichtbaar, wat kan doen twijfelen aan kooldruk. Ook de dikke laag (gelatine?) bovenop de foto komt weinig voor bij kooldruk. Maar het is wel degelijk een kooldruk. Ondanks lange blootstelling aan licht in een lijst (te zien aan de omtrekken waar het papier verkleurd is door blootstelling aan licht), is er helemaal geen beeldverval te bespeuren.

Naets Theo

Rue Carnot 147 (1892-1892) Antwerpen.

CDV met “charbon inaltérable” op de voorzijde, maar de foto is geen kooldruk. [MD]

Nys Edward

Rue Palfijn 3 (ca1880-1882) Kortrijk
Boulevard du Midi (1882-na1905) Kortrijk

Palmer Descamps

Rue de la Lys (1865-1895), Kortrijk

Pierre Charles

Chaussée de Turnhout 59 (1901-1913), Antwerpen

Op achterzijde CDV Portraits au charbon et platine

Piron François

Rue de la Bague 2 (1874-1880), Antwerpen
Rue des Vieillards 28 (1882-1883), Antwerpen
Place de Meir 81 (1883-1893), Antwerpen
Rue Léopold 55 (1892-1902), Antwerpen
Rue Saint-Gommaire 41 (1898-1902), Antwerpen
Marché Saint-Jacques 75 (1899-1900), Antwerpen

Advertentie in Het Kempenland (editie Herentals) 29-10-1892 p.3.

Op achterzijde CDV: Spécialité de portraits au platine et au charbon.

Raynaud Georges

Rue Rempart Sainte-Catherine 23 (1880-1900), Antwerpen

Roman (- Clits) Jean

Rue de l’Eglise (1896-1897), Wetteren

Advertentie in Le Patriote 03-04-1897 p.5. A vendre d’occasion bel appareil solaire pour agrandissements photographique au charbon, platina, celloïdine, etc. [MD]

Hij had dus een zonnevergroter, maar gebruikte hij hem ook voor de vermelde procedés?

Roose Charles. Gent.

Passage Vanderdonckt (1876-…), Gent.

Vermelding op cdv [MDC]:

Ruys – Morel August. Kortrijk.

Rue Notre-Dame 31 en 25 (1890-1908) Kortrijk.

In de aankondiging van de opening van de studio is alleen nog maar sprake van vergrotingen “au charbon, au platine”, L’echo De Courtrai 16-10-1890 p.3. [MD]

Op achterzijde CDV Spécialité d’agrandissements charbon, platine. [MD]

Sacré-Smits Achille

Place du Commerce 12 (1884-1898), Gent

Sacré Edmond

Rue des Douzes Chambres (1877-1891), Gent

Sartillo

Place du Sud 20 (1887-1890), Charleroi.

Op achterzijde CDV: Inaltérable au charbon.

Advertentie in Gazette de Charleroi 20-12-1887 p.4: Photographie inaltérable au charbon. [MD]

Schaffers Nestor

Rue Guinard 9 (1878-1896), Gent.

Schaffers maakte zelfs stereokaarten in kooldruk! Er zit een stereokaart van een stoommachine in de collectie van de Library of Congres. [MD]

Schoenmaekers Jos.

Rue de Brabant 73 (1902-1903), Bruxelles – Schaerbeek.
Rue de Mérode 111 (1903-…), Bruxelles – Saint-Gilles.
pres de la Gare (…), Ecaussines Carrières.

Advertentie in Le Soir 30-10-1902 p.7. [MD]

Sledsens Prudent

1889-1904, Geel.

Advertentie in Nieuwsblad van Geel, 10-9-1892, p.4

Strauss Gustave

Rue du Pont-d’Ile 4 (1874 – 1913), Luik.

Sturm A.

(1865-1895), Lokeren.

Verschillende kooldrukken op CDV gezien.

Taudien Othon

Place Verte, 17 (1888), Luik
Rue Saint-Roch (1889), Dinant
Rue Tranchée, 100 of 102 (1891 – 1892), Verviers

Théry Paul

Rue Haute 78 (1876-1885), Gent

CDV (collectie MD):

Thiel Charles

Place Sainte-Gudule 14 (1881-1883), Rue van Artevelde 88 (1883-1896), Brussel

Van Den Bemden Jacques (Photographie Artistique)

Canal des Récollets 39 (1864-1873), Antwerpen
Rue des Tanneurs 45 (1872-1885), Antwerpen

Het bidprentje van zijn vrouw (1831-1885), bevat een afbeelding in kooldruk (collectie MD). Het lijkt logisch dat dat door hem gemaakt is.

Kooldrukken van acteurs voor het tijdschrift La Scène (1875-1877). (Directory Fomu)

CDV in collectie MD:

Van Haecke / Vanhaeke Gustave

Longue Rue Neuve 79 (1898-1900), Antwerpen.
Rue des Rémouleurs 108/112 (1902-1920) Gent.

Op achterzijde CDV: Specialité de grands portraits au crayon et au charbon.

Van Loo-Smet Charles

Rue Longue des Violettes 76 (1885-1887), Rue de Flandre 56 (1888-1890), 74 (1891-1903), Gent

Van Monckhoven Desiré

Bekende Gentenaar met een belangrijke bijdrage aan de geschiedenis van de fotografie.

Had in de jaren 1880 een fabriek die op industriële schaal glasplaten, maar ook kooldrukpapieren maakte.

Verbeke-Schodts, fils

Rue de Bruxelles 20 (1876-1899), Leuven.

Op achterzijde CDV Photographies instantanées au charbon, Photographie inaltérable en Procédé au charbon. [MD, MDC]

Verryck-Fleetwood Antoni (Maison Anglaise)

Place de Meir 89 (1875-1876), Place de Meir 81 (1877-1880), Antwerpen.

Waldack Charles

Quai des Moines 8 (1874-1877), Gent

Wante Constant

Rue Haute 64 (1873-1880), Gent.

Weck, Arnold

Rue de l’Escalier 25 (1887-1890), Brussel
Place de la Chapelle 14 (1890-1898), Brussel

Op achterzijde CDV: Spécialité de portraits grandeur naturelle au charbon inaltérable.

Wettstein, Edouard

Rue de la Tranchée 34 (1870 – 1899), Verviers.

“Ed. Wettstein Fils” tot 1877.

Gedateerde kabinetkaart (novembre [9bre] 1876) in collectie [MDC]

Kabinetkaart in collectie [MD]:

Wolle, Jean

Rue d’Ypres, 66 (ca.1880-1902), Poperinge.

CDV “photographie au charbon” in collectie [MDC]:

Wouters – De Jonghe Victor

Rue Basse des Champs 69/65 (1883-1888), Gent [Wouters(-De Jonghe) Victor]

Zeyen Léonard Hubert

1867-1907, Liège.

Hij maakt al kooldrukken sinds 1875. [5]

Artikel in La Meuse 13-01-1887 p.5. [MD]

Kabinetkaart in collectie MD:

Zeyen maakte ook foto’s in grotere oplagen met lichtdruk (ook vaak collotypie genoemd), wat op het eerste zicht wel op kooldruk kan lijken. Onder vergroting zie je echter de typische “wormpjes”-structuren (runzelkorn) van de lichtdruk.

Andere

• Macaire, Gustave
• Moreau, Guillaume

Literatuur

[1] Liébert Alphonse. (1876). La photographie au charbon mise à la portée de tous : nouveau procédé d’impression inaltérable. Parijs. Digitaal beschikbaar in de Franse digitale bibliotheek Gallica.
[2] Joseph S. e.a., Directory of Photographers in Belgium, 1839-1905, Museum voor Fotografie, Antwerpen, 1997. [online][3] De Paepe P. & De Potter F., Kortrijk voor de camera, Koninklijke Geschied- en Oudheidkundige Kring van Kortrijk, Kortrijk, 2013.
[4] Advertentie van fotograaf Janssens-Semay in Den Denderbode, 17-07-1887, p. 3-4, Aalst. Via Digitale Krantenarchief – D.A.D.D. vzw / Stadsarchief Aalst. Janssens (of Semay) staat niet in de Directory of Photographers in Belgium. [update 8-4-2020, ondertussen wel toegevoegd online www.directorybelgianphotographers.be][5] Mélon M.-E., La photographie à Liège au XIXe siècle. Une modernité ambivalente. In Duchesne J.-P. (éd.), Vers la modernité. Le XIXe siècle au Pays de Liège, Liège, Musée de l’Art Wallon et Université de Liège, 2001, pp. 147-163.

Bronnen

[MD] : Aangebracht door M. Demaeght van FOMU Antwerpen, met veel dank.
[BF] : Paul Andries. (2005) Belgische fotografen 1840-2005. FotoMuseum Provincie Antwerpen | Ludion.
[MDC]: Collectie Marc De Clercq, met veel dank.