De 7 courantste bronnen van grafschriften

Een tijdje geleden ontdekte ik online in het heemkundig tijdschrift Oost-Brabant van 1978 toevallig een transcriptie van de grafsteen uit 1710 van mijn voorvader Judocus Eyckermans. Ik ben hem dan uiteraard ook  ‘in het echt’ gaan bekijken in Zichem. Dat was toch wel een bijzonder moment, in die kerk staan aan de grafsteen van mijn voorouders, diezelfde kerk waar zij 300 jaar geleden naar de mis gingen, trouwden en hun kinderen lieten dopen. Dan komt de geschiedenis echt tot leven!

Door die ontdekking ben ik wat verder gaan zoeken naar mogelijke online bronnen van grafschriften. Daarvan vind je hieronder de neerslag. Behalve een onvergetelijke ervaring kan zo een grafschrift je meer informatie verschaffen over je voorouders zoals functies en beroepen of een wapenschild. In het geval van mijn voorouder weet ik door het grafschrift dat hij burgemeester en schepen van de stad Zichem was, schepen van het kapittel van Sint-Pieter te Leuven en hoofdman van het Sint-Sebastiaansgilde van Leuven. Zijn schepen- en burgemeesterschap heb ik ondertussen ook kunnen bevestigen via de notarisarchieven van Zichem, waaruit bleek dat ook zijn 2 broers die functies hebben bekleed. Zonder het grafschrift was ik er waarschijnlijk nooit naar gaan zoeken!

Voor wie meer wil weten over de soorten grafschriften: je vindt een overzicht in Het boek der opschriften: een bijdrage tot de geschiedenis van het Nederlandsche volksleven, van Lennep en Ter Gouw uit 1869. De beschrijvingen van de verschillende soorten grafschriften in dit boekje kunnen je ook inspiratie geven voor sleutelwoorden bij zoekacties (zie ‘zoekstrategie’ op het einde van dit artikel).

Hieronder groepeerde ik de bronnen van grafschriften in 7 categorieën naar het type van het werk waarin ze verschijnen.

1. Stadsbeschrijvingen

In de 17de en 18de eeuw werden grafschriften wel eens opgenomen in stadsbeschrijvingen. Ze bevatten dikwijls ook mooie prenten van stadsgezichten, poorten en kerken, wat dit soort beschrijvingen sowieso de moeite waard maakt om in te kijken.

• Beschryvinge der stad Dordrecht, 1677
• Beschryving van ’s Gravenhage, 1730
• Beschreiving van de stad en baronnie Asperen, 1745
• Beschryving der Stad Leyden, 1762
• Provincie, stad, ende district van Mechelen opgeheldert in haere kercken, kloosters, kapellen … als oock alle op-schriften, graf-schriften … Deel I en Deel II, 1770
• Het verheerlykt of opgehelderd Brussel, 1777

Ook 19de eeuwse stadsbeschrijvingen kunnen uiteraard grafschriften bevatten:

• Utrechts oudheid in afbeelding en beschrijving, 1860

2. Grafschriftenverzamelingen

De Bruggeling Cornelis Gailliard (1520-1563), wapenheraut van Keizer Karel V, legde al een handgeschreven collectie grafschriften aan. Deze dienden dikwijls als basis van later verschenen gedrukte werken, zoals de verder vermelde collecties van Gent en Brugge.

In de 19de eeuw werden in België een aantal (onvoltooide) collecties van graf- en gedenkschriften uitgegeven voor verschillende provincies met als titel “Graf- en gedenkschriften der provincie …” of in het Frans “Inscriptions funéraires et monumentales de la province …”.

Antwerpen

In 1851 was de “Verzameling van grafschriften in St. Andries kerk te Antwerpen” verschenen. Was deze uitgave de aanleiding of niet? Feit is dat eveneens in 1851 het startschot werd gegeven van een systematische aanpak  in de provincie Antwerpen met de oprichting van de Commissie van Graf- en Gedenkschriften (PDF). Tussen  1856 en ca. 1906 gaf de comissie de “Verzameling der graf- en gedenkschriften van de provincie Antwerpen” uit. In Parijs verscheen intussen een gelijkaardige reeks: “Epitaphier du vieux Paris” in 1854. Als het regent in Parijs druppelt het ook in Antwerpen?

Update 3-05-2020: de “Verzameling der graf- en gedenkschriften van de provincie Antwerpen” is gedigitaliseerd door de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience. Zie https://anet.be/record/opacehc/c:lvd:338420/N. Klik door op Klik hier voor afzonderlijke titels.

Update 13-01-2012: Er zijn 11 delen verschenen van de “Verzameling der graf- en gedenkschriften van de provincie Antwerpen”, de eerste 9 delen werden onlangs geïndexeerd door vrijwilligers (meer dan 30.000 verschillende familienamen). De index is helaas niet online beschikbaar maar enkel ter plaatse via de CAD databank in het Documentatie- en Studiecentrum van Familiekunde Vlaanderen te Merksem. Daar kunnen ook de 9 geïndexeerde delen van de reeks geraadpleegd worden.
Meer informatie over het ontstaan van de reeks en de inhoud van elk deel in het artikel “Een vergeten of onvolprezen genealogische bron? Graf- en gedenkschriften in kerken, abdijen, gebouwen van de overheid en particulieren in de provincie Antwerpen” in Vlaamse Stam nov.-dec. 2011 (jg. 47 nr. 6 pp. 528-536).

Oost-Vlaanderen

Het Antwerpse idee sloeg zo aan dat het initiatief al snel navolging kreeg, eerst in Oost-Vlaanderen door Baron De Saint Genois, stichtend lid van het “Middencomiteit gelast met de uitgave der Graf- en Gedenkschriften van Oost-Vlaenderen” en anderen. Een deel van dit verhaal kan je lezen in “Le baron de Saint-Genois des Mottes“.

• Inscriptions funéraires et monumentales de la province de la Flandre orientale, s’Heiligs Kerstkerk, Gent. Baron Jules De Saint Genois, 1858.
• Inscriptions funéraires et monumentales de la province de la Flandre orientale, Sint-Maartenskerk, Gent. Baron Jules De Saint Genois, 1857.
• Inscriptions funéraires et monumentales de la province de la Flandre orientale, Predikherenkerk, Sint-Stevenskerk, Recollettenkerk en Capucienenkerk, Gent. Baron Jules De Saint Genois, 1866.
• Inscriptions funéraires et monumentales de la province de la Flandre orientale, Sint-Jacobs, Sint-Nicolaes, Gent. Baron Jules De Saint Genois, 1866. Helaas slechts gedeeltelijk gescand.

Voor Gent bestonden toen ook al enkele oudere werken met grafschriften:

• Les églises de Gand Vol. I Sint-Baafs 1837
• Les églises de Gand Vol. II parochie- en kloosterkerken 1838
• Berymde grafschriften te Gent 1839
• Rapport sur l’état des monuments historiques et artistiques de la ville de Gand 1852

West-Vlaanderen

Het initiatief werd niet veel later overgenomen in West-Vlaanderen met enkele uitgaven gebaseerd op de collectie van C. Gailliard:

• Inscriptions funéraires et monumentales de la Flandre occidentale avec des données historiques et généalogiques: arrondissements de Bruges. 1, Volume 1 en 2, Sint-Donaas en Onze-Lieve-Vrouw, Brugge, 1861.
• Inscriptions funéraires et monumentales de la Flandre occidentale avec des données historiques et généalogiques: arrondissements de Bruges. 1, Volume 3, Sint-Walburga, Brugge, 1867.
• Enkele tot dan onbekende West-Vlaamse grafschriften verzameld door C. Gailliard zijn verschenen in Vlaamse Stam nr. 6 van 2010.
• Er is een bij Stichting de Bethune een index op de reeks Verzameling van zerkschriften, kabinetten, blazoens, fondatien en verdere wapenen die zich bevinden in de kerken en kloosters der stad Brugge, door Gaillard en Ch. J. Van Tieghem de ten Berghe en de ter Hoye-Soenens.

Het handschrift De Hooghe is een grote verzameling Brugse grafschriften van ca. 1700, het is geïndexeerd en online beschikbaar op historischebronnenbrugge.be.

Henegouwen

en in Henegouwen door de Cercle archéologique de Mons met “Inscriptions funéraires et monumentales de la province de Hainaut”. Dat werk heb ik niet online gevonden maar er is wel een werkje over Bergen online beschikbaar:

• Inscriptions sépulchrales des églises, couvents, hospices et chapelles de la ville de Mons, 1858

Limburg

De provincie Limburg volgde pas veel later, in 1965, met “Graf- en gedenkschriften uit de Provincie Limburg” door Potargent.

Brabant

Voor Brabant is mij geen dergelijk werk bekend, wel vinden we een vroeg 17de eeuws werk met grafschriften uit het Hertogdom Brabant:

• “Monumenta Sepulcralia et Inscriptiones publicas privataeque Ducatus Brabantiae“, Swertius, 1613

Er verschenen ook losse werken van kerken in Brabant:

• Korte beschryving der kerk van Vilvoorde, Van Den Brande, 1856
• Inscriptions funéraires de l’église de Notre-Dame du Sablon à Bruxelles. Van der Haeghen, 1863

In het Stadsarchief van Brussel bevindt zich het “Recoeil de toutes les epitaphes qui se trouvent dans la ville de Bruxelles et environs, avec celles y avans autrefois, auquelle on a joint celles du Wallon Brabant”, in twee delen met een index op het einde van het tweede deel.

Vlaanderen

Aan het einde van de 19de eeuw verscheen nog de serie “Epitaphes et monuments des églises de la Flandre au XVIme siècle, d’après les manuscrits  de Corneille Gailliard et d’autres auteurs” door Baron Béthune de Villers. Ze zijn niet fulltext online te vinden maar je kan wel zoeken in de 2 laatste volumes: Volume 1: Oost-Flandre, Volume 2: West-Flandre, Volume 3: Franc de Bruges – Zélande.

Online zijn niet altijd alle delen van de verschillende reeksen beschikbaar, maar de meeste kunnen wel geraadpleegd worden in universiteitsbibliotheken of de VVF documentatiecentra.

België

In de beeldbank van het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium vind je foto’s van grafstenen. Zoek op ‘grafsteen’ of ‘grafzerk’ of zoek op naam.

Nederland

Ook in Nederland verschenen gelijkaardige werken, bijvoorbeeld

• “Verzameling van grafschriften en wapens in verschillende Noordbrabantsche kerken”, 1893
• “Grafzerken in Gelderland: beschreven in de Jaren 1931-1939”, 1940
• “Grafzerken der XVIe eeuw in Friesland”, 1915
• en veel werken over individuele kerken (zoek bijvoorbeeld op “intitle:grafzerken“). R.T. Muschart was een  productieve auteur wat dat betreft.

3. Monumentencollecties

Iets algemener dan verzamelingen van grafschriften en kerkbeschrijvingen zijn verzamelingen van monumenten en hun inscripties. Deze categorie is niet altijd scherp af te lijnen van de vorige.

Enkele voorbeelden:

• Collectio monumentorum verumque maxime insignium Belgii foederati, 1684
• Verzameling van gedenkstukken in Nederland, Delft, 1777
• Collection de tombes, épitaphes et blasons receuillis dans les églises et couvents de la Hesbaye, 1845 (Hesbaye=Haspengouw)

4. Genealogieën

Genealogische werken kunnen ook  interessante bronnen zijn, hoewel ze meestal selectief de grafschriften van één familie beschrijven. Er zijn echter uitzonderingen zoals de Table généalogique de la famille de Corten uit 1753, die wel een reeks andere grafschriften bevat uit Mechelen.

5. Geschiedkundige tijdschriften:

In heemkundige, oudheidkundige en geschiedkundige tijdschriften vindt je regelmatig grafschriften in artikels. Hier enkele 19de-eeuwse voorbeelden die op Google Books te vinden zijn:

• Grafschriften in de koorkerk van Middelburg in “Bydragen tot de oudheidkunde en geschiedenis, inzonderheid van Zeeuwsch Vlaanderen” van 1859;
• Verschillende grafschriften in “De Navorscher” van 1865;
• Verschilende grafschriften in “Zelandia illustrata” delen 1-4 van 1866-1876;
• Grafschriften Bacx in ’s Hertogenbosch in Kroniek van 1859;
• Inscriptions Funéraires de l’église de notre-Dame des Victoires au Sablon te Brussel in “Messager des sciences historiques, ou Archives des arts et de la bibliographie de Belgique” van 1863.

Een andere interessante bron zijn artikelendatabases van tijdschriften van heemkundige kringen. Meestal zijn alleen de titels beschikbaar, maar je kan ze dan wel in een bibliotheek gaan opzoeken (bv in een lokale openbare bibliotheek of in de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience in Antwerpen die alle heemkundige tijdschriften van Vlaanderen verzamelt):

• West-Vlaanderen:
  • Databank Heemkundige tijdschriften West-Vlaanderen, online databank van Heemkunde West-Vlaanderen.
    Zoek bijvoorbeeld op grafschrift, grafzerk of grafste (voor grafsteen en grafstenen) in de titel of op diezelfde termen in de trefwoorden.
• Oost-Vlaanderen:
  • De Provinciale Bibliotheek ontsluit artikels uit heemkundige tijdschriften in de Catalogus Oost-Vlaamse Provinciale Bibliotheken (ovinob). Zoek op het tabblad artikels op grafschriften, grafstenen, grafzerken, …
  • Heemkunde Oost-Vlaanderen heeft een downloadbare bibliografie als Access en Excel bestand.

6. Eindwerken en thesissen:

Ook geschiedenisstudenten interesseren zich wel eens voor grafschriften. Op ethesis.net staan nogal wat eindwerken uit de studierichting geschiedenis, het is altijd de moeite om er eens in te kijken, ook voor andere onderwerpen dan grafschriften:

• “Gentse grafmonumenten en grafschriften tot het einde van de Calvinistische Republiek (1584)“, Veronique Despodt, 2001.
• “Editie en analyse van middeleeuwse grafinscripties te Ieper (1118-1566)“, Stijn Bossuyt, 2000.

7. Graf- en in-memoriamwebsites

Hierin vind je vooral recente graven terug, maar ze kunnen ook oude graven bevatten, ik heb bijvoorbeeld op findagrave.com het graf van voorvader Judocus Eyckermans uit 1710 gevonden.

• inmemoriam.be
• online-begraafplaatsen.nl
• graftombe.nl
• groenegraf.nl
• findagrave.com

Voor genealogen met een smartphone die zelf willen bijdragen zijn er ook nieuwe initiatieven zoals Billiongraves en RestingSpot, die een app hebben om rechtstreeks foto’s te uploaden. In Billiongraves vindt je momenteel 4 Belgische begraafplaatsen en 1 Nederlandse, maar niets belet je om er zelf toe te voegen. RestingSpot lijkt in eerste instantie meer op de USA gericht.

off-line:

Alle vermelde werken zijn ook te vinden in universiteitsbibliotheken, erfgoedbibliotheken of in documentatiecentra van genealogische verenigingen: CBG, NGV, Familiekunde Vlaanderen. Het loont de moeite om eens in de betreffende catalogi te zoeken.

Tenslotte kan je natuurlijk ook eens ter plaatse gaan kijken in de kerk van het dorp van je voorouders, wie weet is er nog een oude grafsteen te vinden? De lokale heemkundige kring kan wellicht ook helpen met beschrijvingen van verdwenen grafstenen.

Zoekstrategie in Google Books:

• Een eerste logisch idee is zoeken naar “grafschriften“, en niet vergeten dat veel werken toen in het Frans verschenen dus ook naar “inscriptions sépulcrales” en “épitaphes”. Daarmee vindt je wel iets maar lang niet alles en ook veel niet relevante resultaten.
• Zoeken op “intitle:grafzerken” levert een groot aantal werken op, maar de meeste zijn helaas niet in te kijken. Idem voor “intitle:grafmonumenten”. Je kan ze natuurlijk wel in een bibliotheek trachten te vinden.
• Beter zoek je op wat je verwacht dat er op een grafschrift staat: een veel voorkomende zinsnede is ““hier * begraven”“. De * vervangt 1 woord zoals leyt, leydt, leet, licht, ligt, … De aanhalingstekens zorgen dat enkel op die exacte woorden in die volgorde gezocht wordt. Hiermee vindt je de meeste van de hier genoemde bronnen in Google Books. Ook “hier rust” kan iets opleveren.
• Oude grafschriften waren ook dikwijls in het Latijn opgesteld, dus de zinsneden “Hic jacet”, “sepultus est in” en “sepulta est in” kunnen ook iets nuttigs opleveren.
• Met de gevonden resultaten doe je dan ideeën op voor nieuwe trefwoorden zoals “gedenkschriften”, “Inscriptions funéraires” of “D.O.M. sepulture”.
• Als je naar een specifiek dorp zoekt kan je natuurlijk de naam van het dorp aan de zoekopdracht toevoegen. Idem voor een bepaalde familienaam, maar hou dan rekening met spellingsvarianten.

Vergeet niet om “Voorbeeld en volledige weergave” of “Volledige weergave” aan te klikken in het linkse menu, anders krijg je resultaten die je toch niet kan inkijken.

Ken je nog interessante bronnen voor grafschriften? Heb je aanvullingen of opmerkingen? Laat dan hieronder gerust een berichtje achter!